Nazwa płaza: Ropucha szara, ropucha zwyczajna (Bufo bufo) – największa ropucha w Polsce.
Systematyka:
Gromada: płazy (Amphibia)
Rząd: płazy bezogonowe (Anura)
Podrząd: Neobatrachia
Rodzina: ropuchowate, ropuchy właściwe (Bufonidae)
Rodzaj: Bufo
Gatunek: ropucha szara, ropucha zwyczajna (Bufo bufo)
Wygląd: Ciało krępe, masywne, tułów szeroki, stosunkowo krótki, baryłkowaty. Tylne kończyny są krótkie i dobrze umięśnione. Głowa duża, płaska, pysk szeroko zaokrąglony, szczęka i żuchwa bezzębne. Język mają dobrze wykształcony, taśmowaty, z tyłu wolny zaś krawędź nosowa jest dobrze zaznaczona. Na środku krawędzi szczęki występuje małe wcięcie. Ropucha posiada duże oczy, bocznie osadzone, wystające. Źrenice poziome o kształcie eliptycznym, tęczówki złociste o czerwony, pomarańczowym lub złocistym odcieniu. Błony bębenkowe małe, okrągłe, stosunkowo słabo zaznaczone, jednak widoczne. Gruczoły przyuszne (parotydy) silnie rozwinięte, wypukłe, wydłużone, nerkowatego kształtu, tylną swoją krawędzią sięgają do okolicy łopatkowej. Błony pławne są słabo wykształcone, sięgają do połowy długości palców tylnych kończyn. Na podeszwowej powierzchni IV (najdłuższego) palca tylnej kończyny występują dwa rzędy modzeli stawowych. Fałd skórny nie występuje na podeszwowej powierzchni stopy. Skóra ropuchy zwłaszcza na grzbietowej powierzchni ciała jest gruba, szorstka, sucha, wyposażona jest w liczne gruczoły jadowe, które tworzą skupienia w postaci silnie wypukłych, o różnej wielkości brodawek. Wzdłuż bocznych krańców grzbietowej powierzchni tułowia występują, zwłaszcza u samic, słabo zaznaczone fałdy grzbietowe (plicae dorsales). Skóra powierzchni brzusznej ciała jest ziarnista i pozbawiona gruczołów jadowych.
Ubarwienie: Powierzchnia grzbietowa ciała ropuch jest zazwyczaj brązowa o różnych odcieniach, najczęściej jasno – oliwkowo – brązowym, gliniasto – oliwkowo – brązowym czy ciemno – oliwkowo – brązowym. Zakończenie wszystkich brodawek skórnych ma barwę ciemniejszą w odcieniu miedzianobrązowym. Na powierzchni grzbietowej mogą występować różnej wielkości (na ogół małe), okrągławe, ciemnobrązowe lub czekoladowobrązowe plamki. Plamki te nie tworzą skupień ani ustalonego wzoru i u różnych osobników występują w różnej ilości. Boczne powierzchnie gruczołów przyusznych pokryte są stałymi, ciemnobrązowymi, wydłużonymi smugami. U samic po bokach tułowia występują plamy większe i często łączą się ze sobą tworząc pasmo o nierównym przebiegu. Pasmo takie leży na jasno-gliniastym-żółtym tle, które jest znacznie jaśniejsze od tła grzbietu. Osobniki młodociane i niedojrzałe płciowo mają barwę grzbietu bardziej czerwoną, miedzianoczerwoną niż brązową, barwy takie nie występują u osobników dorosłych i dojrzałych płciowo. Brzuszna strona ciała ropuch jest jaśniejsza, bledsza – brudnoszara lub biaława. Ubarwienie ropuchy szarej jest dobrym kamuflażem, upodabnia ją do koloru gliniastej gleby.
Dymorfizm płciowy: W okresie życia lądowego ropuchy ich cechy dymorficzne są słabo zaznaczone i rozpoznanie płci może być trudne. W tym okresie między samcem a samicą jest brak istotnych różnic w ubarwieniu ciała i plamistości oraz w cechach morfologicznych. Jednym ze wskaźników dymorfizmu jest wielkość danego osobnika. Ropuchy o długości ciała powyżej 10cm są samicami, zaś osobniki o długości ciała od 8 cm wzwyż są samcami. Samice potrafią być nawet do dwóch i pół razy większe niż samce. W okresie godowym cechy dymorficzne są wyraźniejsze i rozpoznanie płci jest znacznie łatwiejsze. U godującego samca jest słabo rozwinięta szata godowa. Grzbietowa powierzchnia ciała zmienia ubarwienie na jasno-zielonkawo-brązową, w częściowej i okresowym zaniku plamistości grzbietowe. Ubarwienie samca staje się bardziej jednolite niż u plamistej samicy. Pojawiają się niewielkie fałdy skórne wskutek zwiększonej ilości limfy w podskórnych workach limfatycznych. Skóra godującego samca staje się zwiotczała, gąbczasta, a jej powierzchnia ulega wygładzeniu. U samca pojawiają się czarne, szorstkie modzele godowe, które występują na dośrodkowych powierzchniach III pierwszych palców przednich odnóży. Samce wydają odgłosy godowe. U samca ropuchy brak jest rezonatorów przez co jego głos godowy nie jest taki donośny jak u samców innych gatunków płazów (np. rzekotki drzewnej czy żaby zielonej). Wydawane dźwięki są krótkie, w różnych odstępcach czasu, przypominające ciche skomlenie młodego psa. Głos samca ropuchy szarej jest bardzo podobny do głosu godowego żaby moczarowej i można go łatwo z nim pomylić. Samice ropuchy szarej są bardziej brązowe zaś plamy na ich ciele są ciemnobrązowe. Tło boków ciała jest znacznie jaśniejsze od tła grzbietu, plamistość tych obszarów ciała jest bardziej kontrastowe niż u samców.
Cykl życiowy:
Pora godowa i składanie jaj: Ropucha szara pojawia się wczesną wiosną (najwcześniej na początku marca) a jej termin występowania zależny jest od stanu pogody, a przede wszystkim od temperatury powietrza. Gdy pojawia się cieplejsza pogoda a gleba odmarza dorosłe ropuchy opuszczają lądowe zimowiska i rozpoczynają wędrówkę do zbiorników wodnych. W czasie wędrówki niektóre samce i samice łączą się w pary i w stanie tzw. miłosnego uścisku – ampleksus odbywają dalszą, mozolną wędrówkę. Odruch ampleksus polega na tym, że samiec wchodzi na grzbiet samicy i chwyta ją mocno przednimi i tylnymi łapami. Ampleksus może być pachowy gdy samiec chwyta samicę pod przednimi łapami bądź pachwinowy gdy samiec chwyta samicę pod tylnymi nogami. Pozycja ta jest niezbędna do złożenia jaj przez samicę i wyrzucenia nasienia do wody przez samca. Zdarza się, że do jednej samicy przyczepia się kilku samców. Dochodzi przez to czasami do śmierci zamęczonej partnerki. Wędrówki ropuchy szarej kontynuowane są zarówno w nocy jak i w dzień. Mogą odbywać się podczas pochmurnej, wilgotnej i słonecznej czy upalnej pogodzie. Długość takiej wędrówki godowej jest zależna od odległości jaką ropuchy muszą pokonać od miejsca zimowania do zbiornika wodnego, w którym mają odbyć się gody oraz od pogody jaka panuje podczas wędrówki. Z reguły ropucha szara zjawia się w zbiornikach wodnych każdego roku pod koniec godów żaby trawnej, a w środkowym okresie godów żaby moczarowej. Przebieg pory godowej i składania jaj zależne są przede wszystkim od temperatury wody. Na ogół okres ten przypada na kwiecień – wczesnowiosenna pora godowa.
U samic ropuchy szarej owulacja następuje po zakończeniu wędrówki godowej w zbiorniku wodnym. Czynnikiem zewnętrznym stymulującym proces owulacji jest zwyżka temperatury wody w zbiorniku, w którym samica przebywa. Owulacja to proces stopniowy, następujący w krótkim czasie. Wszystkie jaja zostają wyprodukowane i złożone jednorazowo przez każdą samicę odbywającą gody w danym roku. Ropucha szara charakteryzuje się krótkim okresem składania jaj. Składanie jaj może odbywać się masowo w ciągu 3-5 dni. Proces ten odbywa się najczęściej nocą, jednak mogą zdarzyć się przypadki składania jaj w dzień podczas słonecznej pogody. W trakcie godów ropuchy nie pobierają pokarmu. U ropuch formowanie się ostatecznej postaci skrzeku odbywa się w jajowodach samicy. Dochodzi do otoczenia komórek jajowych wtórnymi galaretowatymi osłonkami, jak i uwodnienia ich wodą pochodzącą bezpośrednio z organizmu samicy. Skrzek ropuchy szarej w chwili składania ma postać dwóch długich, galaretowatych, cienkich sznurków. Każda długość sznura jest zależna od wielkości samicy oraz liczby zawartych w nim jaj. Długość takiego sznura skrzeku waha się w granicach 2,5 – 6,0 m (przeciętnie jest to 4,5 m). Liczba składanych jaj przez różne samice waha się w granicach 2700 – 9800 sztuk. Składająca jaja samica zaczepia sznurem o znajdujące się na dnie rośliny i powoli wędrując po dnie (z samcem na plecach) rozwija go.
Kijanka: Po 3 – 4 dniach od złożenia skrzeku zarodki ropuchy szarej opuszczają osłony jajowe. W tym stadium zarodki mają zamkniętą cewkę nerwową, dobrze rozwiniętą przylgę, zawiązki skrzeli zewnętrznych oraz zawiązek płetwy ogonowej. Natomiast brak jest ostatecznie rozwiniętego przewodu pokarmowego, w tym otworu gębowego i odbytowego oraz ostatecznie rozwiniętych oczu. Zarodki mają czarną barwę. Mięsień ogonowy kijanki ropuchy całkowicie pokryty jest melanoforami i w związku z tym jest niewidoczny, zaś gałęziste ich wypustki rozprzestrzeniają się poza granicę tego mięśnia i tworzą w fałdzie grzbietowym czarną, nieregularną sieć. Wiele kijanek posiada wypustki melanoforów bardzo gęste, że cała płetwa ogonowa jest prawie czarna. Długość kijanek może wahać się od 25-32 mm, w tym długość płetwy ogonowej jest ok. 1,5 raza większa od długości głowotułowia, zaś 3-4 razy większa od jej szerokości. Kijanki osiągają najmniejszą długość spośród wszystkich innych larw naszych płazów. Świeżo przeobrażone ropuchy mają długość od 5-8 mm, rzadko osiągają 10 mm. Po 6 tygodniach od przeobrażenia młoda ropucha osiąga długość 2-3 cm. Samce ropuchy szarej dojrzewają płciowo w trzecim, a samice w czwartym roku życia. Ropucha szara może żyć w niewoli nawet 40 lat. Kijanki masowo przeobrażają się pod koniec maja i w pierwszej połowie czerwca. W zbiornikach wodnych łączą się w nieprzerwaną kolumnę i w takim szyku krążą powoli w jednym kierunku wzdłuż brzegów zbiornika. Tysiące kijanek tworzą rodzaj zamkniętego, kołującego pierścienia (jak ławica ryb).
Tryb życia: Aktywność dobowa ropuchy szarej zależy od jej wieku i dojrzałości płciowej. Osobniki młodociane i niedojrzałe płciowo aktywne są przez całą dobę. W ciągu dnia i podczas słonecznej pogody można spotkać małe ropuchy żerujące w łanach zbóż lub w zagonach roślin okopowych. Osobniki dojrzałe płciowo wykazują całodobową aktywność podczas: wiosennych wędrówek godowych, pobytu w wodzie w okresie godów oraz jesiennych wędrówek na zimowiska (odbywające się w połowie września). Wędrujące ropuchy można wtedy spotkać w południowych godzinach dnia, w czasie słonecznej pogody. Ropuchy mają krótkie tylne odnóża, a ich masa ciała jest znaczna stąd ich poruszanie jest kroczne. W okresie żerowania (ok. 5 miesięcy w roku od maja do września), dorosłe ropuchy aktywne są w nocy, zaś w dzień pojawiają się tylko podczas deszczowej pogody. Za kryjówki służą ropuchom wszelkie nory, dziury wśród korzeni drzew, sterta drewna, w górach szczeliny pod dużymi kamieniami, zakamarki w obrębie zabudowań gospodarskich. Za pomocą ośrodkowych ruchów tylnych kończyn i równocześnie cofając się ropucha potrafi dokładnie wcisnąć się w trawę i choć przebywa na powierzchni ziemi, jest niedostrzegalna. Ropucha szara to płaz o lądowym trybie życia. Do wody wchodzą wyłącznie w okresie godów, samica przebywa w niej kilka dni, zaś samiec kilkanaście dni. Po odbyciu godów ropuchy opuszczają zbiorniki wodne i podróżują od nich na znaczne odległości. Ropucha linieje regularnie co drugi tydzień, a wylinkę swoją zjada.
Środowisko: Ropuchy szare preferują wilgotne i cieniste lasy grądowe. W środowisku, które jest zupełnie pozbawione wody ropucha szybko wysycha i ginie, przez co unika terenów piaszczystych i suchych o twardym podłożu. Występują licznie na polach uprawnych, łąkach, w pobliżu lasów, w ogrodach i sadach. W górach można ją spotkać w lasach mieszanych i szpilkowych oraz na łąkach śródleśnych. Ropucha szara zaczyna sen zimowy około połowy października, spędzając go gromadnie razem z innymi płazami. Sen zimowy odbywa się w głębokich dziurach i norach w ziemi, czy nawet w piwnicach domów. Z reguły są to miejsca zaciszne, odpowiednio wilgotne i zapewniające zimą odpowiednią temperaturę. Ropucha szara jest silnie przywiązana do miejsca, szczególnie starsze osobniki. Dzięki swojej dobrej orientacji w przestrzeni po polowaniu wracają do stałej kryjówki.
Występowanie: Ropucha szara to gatunek płaza występującego niemal w całej Europie (z wyjątkiem Irlandii i niektórych wysp śródziemnomorskich), Azji czy północnej Afryce. W Polsce ropucha szara jest płazem pospolity, występującym na obszarze całego kraju, zamieszkuje niziny i tereny górskie.
Pokarm: Dorosłe ropuchy szare, a w szczególności samice są bardzo żarłoczne i drapieżne. Reagują na organizmy poruszające się. Pokarmem ropuch są: małe zwierzęta o nocnym trybie życie (dżdżownice – Lumbricidae, wije – Myriopoda, chrząszcze – Coleoptera, ślimaki – Gastropoda), pająki (Araneae), gąsienice owadów z wyjątkiem gąsienic włochatych i różne stawonogi (Arthropoda). Duże ropuchy zadowalają się kilkunastocentymetrowymi dżdżownicami, turkuciem podjadkiem (Gryllotalpa gryllotalpa), biegaczem wręgatym (Carabus cancellatus), żukiem gnojowym (Geotrupes stercorarius), czy dużymi ślimakami – pomrowik polny (Agriolimax agrestis). Poza tym poluje na małe kręgowce, jak płazy, w tym również inne ropuchy czy jaszczurki oraz myszy polne. Niektóre ropuchy zjadają mrówki (Formicidae) i pszczoły (Apidae) – szczególnie gdy ropucha przebywa w pobliżu uli. Ropucha szara jest bardzo pożyteczna, zjada masowo szkodniki owady (np. stonkę ziemniaczaną – Leptinotarsa decemlineata) czy ślimaki, które żerują w naszych ogrodach i na polach uprawnych.
Ochrona: W Polsce ropucha szara podlega częściowej ochronie gatunkowej.
Obrona i zagrożenia: Bronią ropuchy szarej jest silnie toksyczna zawartość skórnych gruczołów jadowych, które znajdują się na grzbietowej powierzchni ciała. Największe z nich – gruczoły przyuszne (parotydy), leżą po bokach głowy. Jad tych gruczołów jest gęstą, tężejącą w powietrzu, jasnożółtą substancją o silnie piekącym, gorzkokwaśnym smaku i nieprzyjemnym, aromatycznym zapachu. Jad ten zawiera dwa składniki o różnych właściwościach: bufotalinę, która wpływa paraliżująco na pracę serca oraz bufotoninę, która działa usypiająco. U psa w przypadku dostania się większej dawki jadu (5mg na 1kg masy ciała) podskórnie dochodzi do: obfitego ślinotoku, ciężkiego oddechu, porażenia kończyn tylnych, załamania akcji serca, wymiotów, drgawek i śmierci. Toksyczne działanie jadu jest słabsze w przypadku gdy dostanie się on do ustroju przez przewód pokarmowy. Jad ropucha wyzwala pod wpływem urazów mechanicznych (np. ukąszenie, mocne potarcie), za pośrednictwem silnie rozgałęzionych zakończeń nerwowych, oplatających gruczoły uraz powoduje skurcz włókien mięśniowych otaczających gruczoł i wyciśnięcie jadu na powierzchnię skóry, gdzie nastąpiło jej podrażnienie. Jad ma głównie działanie odstraszające. Dodatkowo na widok napastnika ropucha szara jeszcze przed zaatakowaniem, przyjmuję postawę obronną, polegającą na uniesieniu tyłu ciała w górę przy jednoczesnym zniżeniu głowy ku ziemi i nadęciu się powietrzem (co uniemożliwia połknięcie ropuchy). Ropucha w ten sposób nastawia swój grzbiet w kierunku napastnika jak tarczę. Ropucha wzięta do ręki normalnie nigdy nie wydziela jadu (gdy nie robimy jej krzywdy).
Zagrożenia dla ropuch można podzielić na dwie grupy: naturalne – wrogowie, pasożyty, które są groźne dla pojedynczych osobników oraz powodowane przez człowieka – ginięcie ropuch pod kołami samochodów i roweru. Na dorosłe ropuchy mogą polować zaskrońce, rzadziej sowy zaś na młode osobniki opuszczające zbiornik wodne polują ptaki, inne płazy czy pająki. Duże zagrożenie dla ropuch stanowią samochody, które poruszają się na trasie wędrówek ropuch do zbiorników wodnych. W ciągu sezonu pod kołami pojazdów ginie kilkaset do tysiąca ropuch, stąd też pod drogami powstaje coraz więcej specjalnych tuneli migracyjnych dla płazów. Najgroźniejszym pasożytem dla ropuch szarej jest mucha ropuszanka (Lucilia bufonivora). Wiosną mucha ta składa jaja wprost do komory nosowej ropuchy szarej. Po kilku dniach w ciepłym i wilgotnym środowisku wylęgają się larwy (czerwie), które natychmiast wgryzają się w ciało płaza i przystępują do żeru. Pierwszym objawem żerowania larw są nozdrza i oczodoły ropuchy, zaatakowane narządy są zdeformowane i pojawiają się na nich zmiany chorobowe. Larwy podczas konsumpcji omijają główne narządy, aby nie spowodować zbyt szybkiej śmierci ropuchy. Zarażone ropuchy zachowują się nietypowo – nie reagują na zagrożenia (dotyk), są zdezorientowane, przemieszczają się bezmyślnie w różnych kierunkach, wychodzą w słoneczne dni na otwarte przestrzenie. Ropucha ginie po kilkunastu dniach. Mucha ropuszanka spotkana jest od kwietnia do października i prowadzi dzienny tryb życia.
Źródło:
- Juszczyk W. 1987 „Płazy i gady krajowe cz.2” Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 212-233.
- Młynarski M. 1987 „Płazy i gady Polski” Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne: 36-37.
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Ropucha_szara.
- https://otop.org.pl/wp-content/uploads/2016/04/Rozporz%C4%85dzenie-ministra-srodowiska-w-sprawie-ochrony-gatunkowej-zwierzat-16_12_2016.pdf.
