Odwłok (abdomen)

– to trzecia część ciała owada, w której mieści się większość narządów wewnętrznych. Znajdują się tutaj: część przewodu pokarmowego, układu krążenia, cewki Malphiego, narządy płciowe oraz części układu oddechowego i nerwowego.

– w odwłoku zachodzą procesy przemiany materii i rozmnażania.

Budowa odwłoka

– odwłok owada zbudowany jest z segmentów, które różnią się między sobą wielkością i kształtem. Powinien składać się z 12 segmentów, jednak u większości owadów ich liczba ulega redukcji. Liczba segmentów w odwłoku może się zmniejszać w wyniku ich redukcji lub zmiany ich pierwotnej funkcji. Redukcji lub przekształceniu może ulec część segmentu, w wyniku czego liczba sternitów i tergitów nie jest jednakowa. Niektóre tergity mogą być duże np. ważki (Odonata), muchówki (Diptera) lub sternity np. u chrząszczy (Coleoptera). Tergity, pleuryty i sternity mogą też być proporcjonalne np. u prostoskrzydłych (Orthoptera).

– w niektórych przypadkach odwłok może być bardzo duży, co może być związane z rozwojem jajników, błony międzysegmentalne rozciągają się widoczne jest to u termitów (Isoptera) lub mrówkowatych (Formicidae) . Odwłok może też być większy w wyniku magazynowania pokarmu u niektórych gatunków mrówek. Kształt odwłoka owadów może być różny: walcowaty, równowąski, w przekroju poprzecznym okrągły, bocznie lub grzbieto – brzusznie spłaszczony, dłuższy od tułowia rzadziej skrócony, o kształcie owalnym lub zaostrzonym na końcu. Odwłok cylindryczny posiadają prostoskrzydłe (Orthoptera), błonkoskrzydłe (Hymenoptera) i ważki (Odonata), odwłok spłaszczony mają np. pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) i chrząszcze (Coleoptera), zaś odwłok wypukły jest u muchówek (Diptera).

Rys.1. Schemat budowy odwłoka owada (wg. Grabda E., 1973 ).

– błony stawowe (międzysegmentalne) – łączą ze sobą poszczególne segmenty odwłoka. Tworzy się w tylnej części segmentu i jest ukryta pod tergitem i strenitem. Skleryty segmentu przedniego zachodzą na skleryty segmentu tylnego w jednakowy sposób zarówno po stronie grzbietowej, jak i brzusznej dzięki czemu powstaje teleskopowa budowa odwłoka. U czerwców (Coccoidea) segmenty odwłoka są zrośnięte w jedną całość, zaś odwłok samic wachlarzykowatych (Ripiphoridae) jest miękki i pozbawiony sklerytów. Odwłok u niektórych owadów np. motyli (Lepidoptera), muchówek (Diptera) czy wojsiłek (Mecoptera) zrósł się z tułowiem nieruchomo.

– na odwłoku owadów nie występują odnóża. Na segmencie VIII i IX znajdują się zewnętrzne narządy płciowe. Pokładełko u samic występuję na VIII lub IX segmencie, zaś narządy płciowe samców znajdują się na IX segmencie, są to tzw. segmenty płciowe lub genitalne. Segmenty między nimi, czyli od I – VII to segmenty pregenitalne, zaś segmenty od X-XI za segmentami płciowymi nazywane są postgenitalne. Na ostatnim segmencie XII (telson) mieści się otwór odbytowy (anus). Segment XI u ważek ma kształt pierścienia i jego tergit nazywa się płytką odbytową – epiprokt (epiproctum), a sternit zredukowany do dwóch płytek – paraproktów (paraproctum).

– w segmentach odwłoka znajdują się mięśnie szkieletowe dzięki, którym odwłok może się poruszać. Powodują one skręcanie, rozciąganie, zginanie i spłaszczanie odwłoka.

Rys.2. Kształty odwłoków owadów (wg. Grabda E., 1973 ).

Typy odwłoków

– odwłok siedzący (abdomen sessile) – występuje wtedy gdy pierwsze segmenty odwłoka posiadają podobną szerokość co segmenty zatułowia, łącząc się ze sobą tworzą jednolitą całość. Posiada go większość owadów.

– odwłok stylikowy (abdomen petiolatum) – występuje gdy pierwsze segmenty odwłoka są silnie zwężone. Segmenty te tworzą tzw. stylik (petiolus), który jest węższy od zatułowia i gdy łączy się z nim w całość powstaje wyraźne przewężenie. Posiadają go niektóre pluskwiaki (Hemiptera) oraz błonkówki  z podrzędu stylikowców (Apocrita).

Przydatki odwłoka

– u niektórych imago owadów na ich końcowych segmentach odwłoka znajdują się przydatki różnego typu. Ich funkcja wiąże się rozrodem, lokomocją czy oddychaniem. U larw niektórych motyli czy błonkówek powstały odnóża kroczne, zaś u larw jętek skrzelotchawki.

– wyrostki rylcowe (cerci) – wyrostki znajdujące się na X lub XI segmencie u karaczanów (Blattodea), prostoskrzydłych (Orthoptera), skorków (Dermaptera), jętek (Ephemeroptera) czy ważek (Odonata). U karaczanów i jętek wyrostki te są długie, nitkowate i członowane. Spełniają funkcję narządów zmysłów, zaś u jętek dodatkowo mogą być narządem aerodynamicznym i biorą udział w czasie opadania podczas lotu. Ważki mają wyrostki listkowate, a prostoskrzydłe jednoczłonowe, co umożliwia przytrzymywanie samic podczas kopulacji. U skorków wyrostki są masywne i tworzą nieczłonowane kleszcze, które służą do obrony i ataku.

– wyrostki trzonkowe (stili) – wyrostki znajdujące się  na IX segmencie u samców karaczanów (Blattodea) i niektórych prostoskrzydłych (Orthoptera). Owady te posiadają parzyste, niewielkie wyrostki, wydłużone i nieczłonowane.

– pokładełko (terebra, ovipositor) – przydatki płciowe samic. To narząd za pomocą, którego samica składa jaja. Znajduje się na VIII lub IX segmencie odwłoka. Pokładełko składa się z walwy (valvae) i płytki głównej (laminae valvarum). U błonkówek z grupy żądłówek (Aculeata) występuje pokładełko tzw. żądło (aculeus) służy ono do nakłucia i wprowadzania jadu.

– przydatki płciowe samca – znajdują się na segmencie IX odwłoka i służą do wprowadzenia spermatoforów do narządów płciowych samic, a także do przytrzymywania samicy w czasie kopulacji.

Źródło:

1. Bunalski M., Piekarska-Boniecka H., Wilkaniec  B. 2009 „Entomologia. Entomologia ogólna cz1.” Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne t.1: 52-62.
2. Gillott C., 2005 „Entomology Third Edition” Springer: 79-83.
3. Grabda E., 1973 „Zoologia. Bezkręgowce, Tom I” Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
4. Snodgrass R.E., 1935 „Principles of Insect Morphology” Cornell University Press: 211-243.
5. Szujecki A.,1998 „Entomologia leśna Tom 1” SGGW: 58-65.